Najviši vrh planete Zemlje se nalazi u masivu Himalaja na severu indijskog potkontinenta, na granici Nepala i Tibeta, koji je od 1950. godine, kao autonomna pokrajina pripojen Narodnoj Republici Kini.
Ova neosporna činjenica nije oduvek bila poznata. U periodu od 1745. do 1818. godine, za najviši vrh sveta je smatran vulkan Čimborazo, visine 6287m, koji se nalazi u Andima, na teritoriji Ekvadora. Sredinom 19.veka Britanci su vršili merenja Indije i Himalaja i u periodu od 1818. do 1848. godine za najvišu tačku Zemlje je smatran vrh Daulagiri u Nepalu, a od 1848. do 1852. smatralo se da je Kangčendženga u Sikimu najviši vrh sveta.
Kako je pristup do himalajskih vrhova bio težak, topografi indijske geodetske službe ˝Survey of India˝ su sa nivoa niske indijske džungle ustanovili jedan vrlo visok vrh u Himalajima. On je označen kao Peak XV (Vrh XV).
Konačno, 1852. godine, proračuni merenja zemljišta pokazuju da je Vrh XV viši od bilo kog do tada poznatog vrha. Izmerena je visina od 8840m. Tako je otkriven najviši vrh sveta.
Niko nije znao ime ovog vrha. Predlagana su imena Devadunga i Gaurišankar. Na kraju je pala odluka za ime ˝Mont Everest˝ po ser Džordžu Everestu, načelniku ˝Survey of India˝ u periodu od 1823. do 1843. godine.
Istorija nazivanja nekih planina, bez obzira na njihovu visinu, često je neprirodna. Da ne pominjemo visoke planine koje su dobile imena po političkim moćnicima, recimo, Vrh Lenjina ili Vrh Staljina (Vrh Komunizma). Treba znati da ni Lenjin ni Staljin nisu ˝svoju˝ planinu nikada ni videli, pa tako ni ser Džordž Everest, koji je umro 1. decembra 1866.godine u 76. godini života u Velsu, nije nikada video Everest.
Kasnija merenja vrha su utvrdila visinu od 8888m, od 1955. pa do danas računa se visina 8848m. Iako britanski topografi nisu mogli da saznaju lokalno ime vrha, kasnija otkrića kineskih atlasa iz 1717. pokazala su da je planina tada nazvana ˝Thoumou Lancma˝.
Naime, 1711. kineske lame, po uputstvima jezuita, vrše premeravanje Tibeta na osnovu naredbe vlade iz Pekinga i 1717. godine jezuiti u Pekingu crtaju geografsku kartu Tibeta na osnovu tih merenja. Ova karta pokazuje na južnoj granici oko 65km dugi planinski lanac nazvan ˝Thoumou Lancma˝. Godine 1733. francuski geograf D`Anville objavljuje svoju geografsku kartu Tibeta koja se takođe zasniva na merenju lama.
Godine 1904. Waddell i Sarat Chandra Das čuju u Tibetu da Tibetanci vrh nazivaju Čomo Kankar, a 1920.godine ser Čarls Bel, zastupnik Velike Britanije u Lasi, dobija službeni dopis tibetanskog ministra predsednika kojim se odobrava ekspedicija na Everest. U tom dopisu stoji da neki ljudi žele da vide planinu ˝Čomolungma˝ što znači Božija Majka Zemlje. Odnedavno su nepalske vlasti ozvaničile naziv Sagarmatha što znači u slobodnom prevodu: „Štap za bućkanje okeana postojanja“.
Zvao se taj vrh Peak XV, Čomolungma, Sagarmata ili Everest, stoji da je 8848m visoka planina najviša na svetu i da je istovremeno granica između Kine na severu i Nepala na jugu, 150km severoistočno od Katmandua, glavnog grada Nepala i 450km jugozapadno od Lase, prestonice provincije Tibet. Granica vodi zapadnim grebenom preko vrha i zatim jugoistočnim grebenom. Planina se sastoji od zapadnog, jugoistočnog i dve grane severnog grebena između kojih su severna, istočna i jugozapadna stena.
Spajajući se sa nebom na 8848m nadmorske visine, planina je oštrougaona piramida crnih stena, belog snega i nebeski plavog leda. Izmerena visina na osnovu nekoliko fotografija je ogromna, tačno ustanovljena pomoću merila kojima su merene sve ostale planine. Sam vrh je nekoliko kvadratnih metara prostran balkon na krovu sveta. On leži iznad 2/3 zemljine atmosfere i svake zime odoleva strašnim udarima jakih vetrova.
U toku ovih meseci vetrovi stalno duvaju, često dostižući brzine od 200-225 km/h, a temperature padaju do -45 stepeni Celzijusa. Čak i u vreme najpovoljnijih vremenskih prilika, vrh je negostoljubiv. To je planina koja alpiniste čini svesnim svoga privremenog boravka u univerzumu.
Iz stenovitog i ledenog diva izviru četiri velike ledene reke: na severu Glavni i Istočni lednik Rongbuk, dužine 13 i 10km, lednik Kangčung (14km) na istoku i lednik Kumbu (18km) na jugozapadu. U neposrednoj blizini se uzdižu i drugi himalajski velikani, Lotse 3km južno, Makalu 17km jugoistočno i Čo-Oju 28km severozapadno.
Granica večnog snega je na oko 5500m nadmorske visine. U podnožju vrha na severnoj strani, na kraju lednika Rongbuk nalazi se istoimeni manastir na visini oko 5300m, što ga svrstava u najvišu versku građevinu na svetu. Legende govore da je manastir Rongbuk (ili Čamalung, što na tibetanskom jeziku znači Ptičje svetište) izgrađen pre 2000. godina i da se u njemu odlučivalo koja će vera biti jača u Tibetu, stara spiritistička magija Bon, sa bezbrojnim bogovima i demonima, ili učenje Bude.
Budistički svetac Phadma Shambavo se iznenada pojavio u Rongbuku doletevši preko Himalaja. To se nije svidelo Bon svešteniku i on je predložio takmičenje – ko će prvi stići na Čomolungmu. Još dok je Budista spavao, Bonovac je seo na svoj čarobni bubanj i počeo da leti prema vrhu. Uzbuđeni učenici probudili su Phadmu, no on se nije preplašio te prednosti. Sačekao je izlazak Sunca, seo na njegov zrak i prvi stigao na vrh. Poraženi se od besa zaleteo u planinu i izgubio svoj bubanj. Kada na planini grmi od lavina, Tibetanci govore da zli duhovi udaraju po tom bubnju.
Okolina Everesta sa severne strane pripada Tibetu i kako su Himalaji prirodna barijera za oblake koji dolaze sa juga, sa Indijskog okeana, tibetanska visoravan nema mnogo padavina tako da nema ni mnogo rastinja. Drveća uopšte nema, nego se u Tibetu prostiru samo planinske stepe.
Južna, nepalska strana je bogata biljnim i životinjskim svetom. Granica šumskog rastinja je skoro na 4000m nadmorske visine. Sa južne strane je mnogo plodnih dolina i kotlina kroz koje teku brze himalajske reke. Predeo ispod Everesta je proglašen nacionalnim parkom i svake godine ga posećuje sve više i više turista iz celog sveta.
Za geologe je zanimljivo otkriće da su Everest i ostale planine glavnog himalajskog lanca znatno mlađe od evropskih Alpa. Nepalski vrhovi viši od 8000m su rasli takoreći pred očima davnih predaka ljudskog roda, pre nekih 600.000 godina.
U tom periodu prvog ledenog doba je živeo poznati ˝pekinški čovek˝ čije ostatke su našli južno od Pekinga u nekoj jami; njih je otkrio švedski geolog Andersen, 1921. Iste godine su planinari otkrili – i zbog tog otkrića nisu bili nimalo radosni – da su delom žute, delom sive stene, pomešani krečnjak i škriljac sve drugo nego sigurne za penjanje, štaviše, jako su opasne.
To je u grubim crtama najviša planina sveta, ta planina kojoj već više od 80 godina ne da mira alpinistima iz celog sveta, koja je nekima udelila srećne sate, ali i donela razočarenja, tragedije i smrt.
Dragan Jaćimović